भारतीय संतूर

संतूर

भारतीय संतूर हे एक प्राचीन तार वाद्य आहे जो मूळचा जम्मू आणि काश्मीरमधील मूळ पर्शियात आहे. मेसोपोटामिया (इ.स.पू. 1600-911) मध्ये या प्रकारच्या वाद्यांचा आदिम पूर्वज शोध लावला गेला.
संतूर हे ट्रॅपझॉइड-आकाराचे हम्मेड डल्सीमर आहे जे बहुतेक वेळा अक्रोडचे बनलेले असते आणि त्यामध्ये सत्तर दोन तार असतात. विशेष आकाराचे माललेट (मेजरब) कमी वजनाचे असतात आणि ते अनुक्रमणिका आणि मध्यम बोटांच्या दरम्यान ठेवलेले असतात. एका ठराविक संतूरमध्ये दोन पुलांचे दोन संच असतात, ते तीन ऑक्टोबरच्या श्रेणी प्रदान करतात.
भारतीय संतूर अधिक आयताकृती आहे आणि पर्शियन समकक्षापेक्षा जास्त तार असू शकतात, ज्यात सामान्यत: 72 तार असतात.

• संतूर इतिहास:
संतूर हे भारताचे एक अतिशय प्राचीन साधन आहे. या वाद्याचे मूळ नाव शत-तांत्रिक वीणा होते. संस्कृत भाषेमध्ये म्हणजे 100 तारांच्या वीणा. आज जेव्हा आपण वीणा म्हणतो तेव्हा त्याचा अर्थ एक विशिष्ट वाद्य आहे परंतु प्राचीन काळी वीणा हा वेगवेगळ्या प्रकारच्या तारांच्या वाद्याचा सामान्य शब्द होता. पहिल्या स्ट्रिंग इन्स्ट्रुमेंटला पिनाकी-वीणा असे म्हणतात. हे इन्स्ट्रुमेंट तयार करण्याची कल्पना बॉ अँड अ‍ॅरोमधून आली जेव्हा बाण सोडला गेला तेव्हा त्या कल्पनेतून कोणीतरी एक वाद्य तयार केले आणि त्याचे नाव पिनाकी वीणा ठेवले. संस्कृत भाषेतील पिनाक म्हणजे धनुष्य आणि हे साधन तयार करण्याची कल्पना बो अँड एरोमधून आली आहे म्हणूनच त्यास पिनाकी वीणा असे नाव देण्यात आले. पाश्चात्य देशांमध्ये या वाद्याला हार्प म्हणतात आणि भारतात आम्हाला त्याच स्वरुपाचे एक स्वरूपाचे स्वरुप मिळाले आहे ज्याला “स्वरमंडल” म्हणतात जे आजकाल बरेच गायक गाताना गातात. पिनाकी वीणा नंतर, प्राचीन भारतात, आमच्याकडे बाण वीणा, कात्यायनी वीणा, रुद्र वीणा, सरस्वती वीणा, तुम्ब्रू वीणा, आणि शत-तांत्रिक वीणा अशा विविध प्रकारच्या वीणा आहेत.
भारताच्या प्राचीन शास्त्रांमध्ये शत तांत्रिक वीणाचा उल्लेख आहे जो आज "संतूर" म्हणून ओळखला जातो. आपल्या देशात पर्शियन भाषेच्या प्रभावामुळे या साधनाला त्याचे विद्यमान नाव संतूर पडले. संतूरमध्ये हँड्रेड स्ट्रिंग्स आहेत. हा एक पोकळ बॉक्स आहे ज्याच्या वर 25 पुल आहेत. प्रत्येक पुलावर str तार असत. हे वाद्य वाजविण्यासाठी, दोन लाकडी माललेट वापरल्या जातात. काश्मीरच्या खो Valley्यात अनेक शतकांपासून हे वाद्य वापरले जात होते, ज्याला “सुफियाना मौसीकी” म्हणून ओळखल्या जाणा Music्या विशिष्ट प्रकारच्या संगीतात सुफी तत्वज्ञानाशी जोडलेले संगीत होते. या शैलीमध्ये बहुतेक संतूर हा गायकांच्या साथीदार म्हणून वापरला जातो आणि कधीकधी एकल वाद्य म्हणून देखील वाजविला ​​जातो. १ & &० आणि s० च्या दशकात काश्मीर खो Valley्यातील सुफियाना संगीतकार मोहम्मद अब्दुल्ला तिब्बत बाकल आणि मोहम्मद कलीन बाफ होते. तोपर्यंत संतूर भारतीय शास्त्रीय संगीतात कधीच वापरला गेला नव्हता. वास्तविक काश्मीरच्या खो Valley्याच्या बाहेर कोणीही हे वाद्य पाहिले नव्हते किंवा संतूर हे नाव ऐकले नव्हते.
सन १ 50 Sant० च्या सुरुवातीला संतूरचा प्रवास बदलला जेव्हा पं. उमादत्त शर्मा, वडील पं. अतिशय अष्टपैलू संगीतकार, परफॉरमिंग वोकलिस्ट आणि दिलरूबा वादक असलेल्या परंतु तबला व हार्मोनियम वाजवण्यास तितकेच जाणकार शिवकुमार शर्मा यांनी काश्मीरमधील हे वाद्य पाहिले आणि संतूरवर भारतीय शास्त्रीय संगीत सादर करण्याचा विचार केला. पं. अंतर्गत त्यांचे संगीताचे सधन प्रशिक्षण होते. बडे रामदासजी बनारस घराण्याचे प्रख्यात गायन. 50 च्या सुरूवातीला पं. उमादत्त शर्मा हे काही वर्ष रेडिओ श्रीनगरचे संगीत प्रभारी होते. त्या काळात त्यांनी संतूरवर विस्तृत संशोधन केले आणि त्याचा मुलगा शिवकुमार शर्मा यांना संतूरची शिकवण दिली.
शिवकुमार शर्मा वयाच्या (व्या वर्षी (पाच) वोकलिस्ट आणि तबला वादक म्हणून संगीताची सुरुवात झाली. त्यांनी रेडिओ जम्मू आणि श्रीनगरमधील तबला वादक म्हणून अगदी लहान वयातच कामगिरी सुरू केली होती. शिवकुमार शर्मा यांनी संतूरला मुख्य साधन म्हणून स्वीकारले, जे यापूर्वी कधीही भारतीय शास्त्रीय संगीतात वापरले नव्हते, परंतु गुरु व वडिलांच्या इच्छेनुसार आणि त्यांनी संतूर शिकण्यास सुरवात केली.
पुढे शिवकुमार शर्मा यांना संतूरबरोबर बर्‍याच वर्षांपासून प्रयोग चालू ठेवावे लागले ज्यामुळे टोनलची गुणवत्ता, वादन तंत्र, वाद्य बसण्याची यंत्रणा, संगीताच्या भांडारात आणि या वाद्याची भावनिक व आध्यात्मिक अभिव्यक्ती ज्याने संतूरला स्वतःचे स्थान दिले आहे. वेगळे वर्ण.
संतूरबद्दलची एक वैशिष्ट्यपूर्ण वैशिष्ट्य अशी आहे की अशीच प्रकारची साधने जगाच्या विविध भागात आढळतात, वेगवेगळ्या नावांनी. चीनमध्ये याला यांग क्विन, मध्य आशियाई देशांमधील सिम्बाले, इराण आणि इराक संतूर, ग्रीस संतूरी, जर्मनी हॅकब्रेट, हंगेरी सिम्बालोम आणि अनेक युरोपियन देशांमध्ये आणि अमेरिकेमध्ये हॅमर-डुलसिमर म्हणतात. लक्षात घेण्याजोगी गोष्ट फक्त काश्मीरच्या खो Valley्यात आहे, आम्हाला हँड्रेड स्ट्रिंग संतूर मिळाला आहे, तर वरील सर्व प्रकारांमध्ये वाद्याला एकतर 100 किंवा जास्त तार मिळाले आहेत. हा मुद्दा सिद्ध करतो की तो प्राचीन काळात शता तांत्रिक वीणा म्हणून ओळखला जात होता आणि म्हणूनच काश्मीरच्या खो the्यात संतूरला शंभर तारे आहेत आणि कोठेही नाही. काही लोक असा दावा करतात की संतूरची उत्पत्ती इराणमध्ये झाली होती परंतु भारतीय संगीतशास्त्रज्ञ आणि प्राचीन संस्कृत शास्त्रानुसार संतूर (शत-तांत्रिक वीणा) हे एक भारतीय साधन आहे. तिथे अँथही आहे

आर सिद्धांत की जिप्सींनी भारत पासून युरोपमधील इतर वेगवेगळ्या देशांपर्यंत प्रवास केला. ते कदाचित हे उपकरण भारतातून घेऊन जातात जिथे त्याला जगातील वेगवेगळ्या भागात वेगवेगळी नावे व आकार प्राप्त झाले. हंगेरीमध्ये उदाहरणार्थ जिप्सी संगीत सिंबालोमवर वाजविले जाते. खरं तर संतूर हे पियानोचे पूर्ववर्ती आहे कारण ते त्याच सिस्टमवर आधारित आहे. पियानोच्या आत काही तार आहेत ज्या जेव्हा आम्ही पियानोच्या कि दाबतो तेव्हा लहान हातोडा मारतात.
शिवकुमार शर्मा खेळत असलेल्या सुधारित संतूरमध्ये आता br१ पूल, एकूण तारांची संख्या. १ आहे. त्यास Oct ऑक्टोबर आणि रंगीत ट्युनिंगची श्रेणी मिळाली आहे. काश्मीरमध्ये संतूर वाजवत असताना संगीतकासमोर लाकडी स्टँडवर ठेवलेला असतो. शिवकुमार शर्मा त्या पवित्राने आणि अतिरिक्त मांजर कापण्यासाठी मांडीवर ठेवण्यास सुरवात केली जे अगदी स्पष्ट स्वरात बदलले आणि अगदी तान आणि ढालासारखे अतिशय वेगवान परिच्छेद देखील बजावले. कार्यक्षमतेच्या दीर्घ कालावधीसाठी पाठीचा कणा व्यवस्थित ठेवण्यासाठी योगाचे काही प्रशिक्षण आवश्यक असले तरी या आसनात बसणे कठिण असू शकते. संगीतकारची उंची ही मुद्रा राखण्यासाठी देखील मोजली जाते. माललेट्स इंडेक्स आणि मधल्या बोटाच्या आणि अंगठाच्या मध्येच असतात. हे पुन्हा तयार करण्यासाठी माललेट्स ठेवण्याचा अतिशय महत्वाचा भाग आहे जो मींड तयार करण्यासाठी अतिशय सूक्ष्म स्वरूपात वापरला जातो (अखंड नोट्स खेळण्यासाठी तांत्रिक संज्ञा). हे वाद्य वाजवण्याचा एक अतिशय महत्त्वाचा घटक आहे, इतर कोणत्याही स्थितीत असणारा माललेट या प्रकारचे टोनल गुणवत्ता निर्माण करणार नाही.
एक काळ असा होता की संतूरची निर्मिती फक्त काश्मीरमध्ये केली जात होती पण आता मुंबई, दिल्ली, कोलकाता, पंजाब आणि वाराणसीत संतूर निर्माते आहेत जे शिवकुमार शर्मा यांनी केलेल्या सुधारणांनुसार सॅन्टोर बनवित आहेत जे या वाद्याचे प्रमाणित स्वरूप आहे. त्याचे सर्व शिष्य आणि इतर बरेच संतूर खेळाडू जे जगभरातील त्याचे शिष्य नसावेत ते संतूर खेळण्याच्या या पद्धतीचा अवलंब करीत आहेत. प्रत्येकाला माहिती आहे की एखाद्या वाद्य वादनाच्या संगीत तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रातील तंत्रज्ञान केवळ गुरूंकडूनच शिकले जाऊ शकते अन्यथा रेकॉर्ड्स किंवा मैफिली किंवा व्हिडिओ ऐकून तंत्र निवडणे चुकीचे ठरू शकते. शिवकुमार शर्मा यांनी नेहमीच गंभीर विद्यार्थ्यांना आपल्याकडे यावे आणि गेल्या 40 वर्षांपासून ते थेट शिकत राहण्यास प्रोत्साहित केले.

Players उल्लेखनीय खेळाडूः
पीटी शिवकुमार शर्मा
पीटी भजन सोपोरी
पीटी तरुण भट्टाचार्य
पीटी सतीश व्यास
पीटी आर. विश्वेश्वरन
पीटी उल्हास बापट
पीटी धनंजय दैठणकर
श्री. राहुल शर्मा आणि इतर बरेच.