विदुषी सविता देवी

सविता महाराज म्हणून ओळखल्या जाणा Vid्या विदुषी सविता देवी हे बनारस घराण्याच्या सुप्रसिद्ध वाद्य घराण्यातील असून त्यांनी गेल्या अनेक शतकांत शास्त्रीय आणि हलके शास्त्रीय संगीताचे अनेक प्रदर्शन केले. दिवंगत पद्मश्री यांची कन्या श्रीमती. सिद्धेश्वरी देवी यांना अभिजात परंपरा केवळ परंपरागतच मिळाली नाही तर ती स्वत: च्याच दुर्मिळ कलाकृतीची गायकी होती. थूमरीची राज्य करणारी राणी म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या तिच्या प्रसिद्ध आईच्या गर्भात असतानाच तिला तिचे पहिले धडे होते हे सांगणे अतिशयोक्ती ठरणार नाही. वाराणसी (बनारस) या पवित्र शहरात जन्मलेल्या विदुषी सविता देवी यांना बालपणात संगीत शिकलेच नाही तर संगीताचा श्वासही लागला. लहानपणापासूनच तिने आपल्या आईच्या अंतर्गत दीर्घकाळ प्रशिक्षण घेतले आणि तिच्या ठुमरीच्या आईने प्रसिद्ध केलेल्या शैलीतील बनारस घराना (पुरबंग) च्या ठुमरी, दादरा, चैती, कजरी आणि टप्प्यात विशेष प्रशिक्षण घेतले. ती एक अतिशय कुशल ख्याल गायिका होती आणि तिने आपल्या गुरूचे पंडित मणि प्रसाद आणि पंडित दलीपचंद्र वेदी यांच्याकडून किरण घराण्याची शैली स्वीकारली होती. आपल्या प्रेक्षकांना देण्यासाठी सविता देवीला संगीताचे विपुल आणि विविध प्रकारचे भाडे असले तरी ती शुद्धीवादी होती. तिची ठुमरी तिच्या खयालमध्ये किंवा त्याउलट ओसरली नाही. त्याचप्रमाणे तिची होरी, कजरी, दादरा, टप्पा, चैती इत्यादी नेहमीच स्वतंत्र आणि समाधानी असत.

कला विषयात पदवी घेतल्यानंतर विदुषी सविता देवी यांनी बनारस हिंदू विद्यापीठात शास्त्रीय संगीताचे शिक्षण घेतले आणि पदव्युत्तर पदवी घेतली. नंतर तिला पुण्यातून संगीत अलंकार मिळाले. संगीताचा वारसा पुढे नेताना सविता देवी ठुमरीच्या गायन शैलीत व्यापक संशोधन करत होती, त्यातील उद्देश जुन्या रचना सादर करण्याचा नवीन आणि अधिक आनंददायक मार्ग विकसित करण्याचा होता. त्या श्रीमतीच्या संस्थापक होत्या. "सिद्धेश्वरी देवी Musicकॅडमी ऑफ इंडियन म्युझिक", जी 'पुरबंग' ठुमरी परंपरा पुढे आणत आहे. Academyकॅडमीच्या मदतीने तिने तिच्या कल्पित आईने मागे ठेवलेल्या संगीताची प्रचंड माहिती टिकवून ठेवणे आणि त्यांचे बळकटीकरण करण्याचे उद्दीष्ट ठेवले. या व्यायामामध्ये, "गुरू शिष्य परमपारा" पुन्हा स्थापित करण्याची आणि राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय एकात्मतेचे वातावरण तयार करण्याचे तिच्या आईचे स्वप्न पूर्ण करण्याचा प्रयत्न केला. Theकॅडमीच्या व्यवस्थापकीय संचालक असण्याव्यतिरिक्त, ते दिल्ली विद्यापीठ दौलत राम महाविद्यालयात संगीत विभागाचे विभाग प्रमुखही होते.

विदुषी सविता देवी देखील एक कुशल सितारवादक होती. स्व. भारतरत्न पंडित रविशंकर यांच्या संचालित ‘किन्नारा’ या संस्थेत तिला तज्ज्ञांची संधी मिळाल्यामुळे तिने भारत सरकारची शिष्यवृत्ती जिंकली होती. किशोर असतानाही विदुषी सविता देवीने सितारवादक म्हणून प्रशंसा मिळविली आणि आंतरविद्यापीठातील युवा महोत्सवात तिला सुवर्णपदक मिळवून दिले.

तिने उत्तम गायिका व्यतिरिक्त असंख्य ठुमरीस, दादरास, चैतैस इत्यादी अनेक गोष्टी लिहिल्या आणि बनवल्या आहेत. तिने आपली आई माँ सिद्धेश्वरी यांचे चरित्रही लिहिले आहे.

विदुषी सविता देवी आयसीसीआर (इंडियन काउन्सिल फॉर कल्चरल रिलेशनशिप) तसेच ऑडिशन बोर्ड, एआयआर (ऑल इंडिया रेडिओ) च्या ज्यूरीच्या सदस्य होत्या.

विदुषी सविता देवी यांनी 20 डिसेंबर 2019 रोजी गुरुग्राम येथील फोर्टिस मेमोरियल रिसर्च इन्स्टिट्यूट येथे अखेरचा श्वास घेतला. ती 80 वर्षांची होती.

तिच्या पुण्यतिथीनिमित्त हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीत आणि प्रत्येक गोष्ट हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताच्या तिच्या सेवांबद्दल अभिजात श्रद्धांजली वाहते. 💐🙏

• चरित्र स्त्रोत: http://savitadevi.com/about.html