ബാഗേശ്രീ (രാഗം)

ഒരു ഹിന്ദുസ്ഥാനി ക്ലാസിക്കൽ രാഗമാണ് ബാഗേശ്രി ( IAST ). കാമുകനുമായി വീണ്ടും ഒത്തുചേരലിനായി കാത്തിരിക്കുന്ന ഒരു സ്ത്രീയുടെ വികാരത്തെ ചിത്രീകരിക്കുന്നതിനാണിത്. പതിനാറാം നൂറ്റാണ്ടിൽ അക്ബർ ചക്രവർത്തിയുടെ പ്രശസ്ത കോടതി ഗായകൻ മിയാൻ ടാൻസനാണ് ഇത് ആദ്യമായി ആലപിച്ചതെന്ന് പറയപ്പെടുന്നു   .

ഇരുപതാം നൂറ്റാണ്ടിൽ ബഗേശ്രി രാഗം കർണാടക സംഗീതത്തിൽ വ്യാപകമായ പ്രശസ്തി നേടി. ജനപ്രിയ ഹിന്ദി സംഗീത സംവിധായകൻ സി.രാംചന്ദ്ര ബാഗേഷ്രിയിൽ ഗാനങ്ങൾ രചിക്കുന്നത് ഇഷ്ടപ്പെട്ടു. 1978 ൽ ബി‌ബി‌സി സ്റ്റുഡിയോയിൽ മഹേന്ദ്ര ക ul ളുമായി നടത്തിയ അഭിമുഖത്തിൽ ബാഗേഷ്രിക്ക് സജ്ജമാക്കിയ ( രാധ നാ ബോലെ - ആസാദ്, 1955 ) പോലുള്ള ഗാനങ്ങൾ ആലപിക്കുമ്പോൾ അദ്ദേഹം ഇത് വിശദീകരിച്ചു.

സിദ്ധാന്തം
ബാഗേശ്രിയുടെ സൈദ്ധാന്തിക വശങ്ങൾ ഇപ്രകാരമാണ്:

സ്കെയിൽ
അരോഹന  : ഫലകം:SvaraH 
അവരോഹന  : ഫലകം:SvaraH 
വാദി & സമാവാടി
വാദി  : മാദ്യം (മാ)
സമാവാടി : ഷാദാജ് (സാ)
പക്കാട് അല്ലെങ്കിൽ ചാലൻ
വർ‌ജിത് സ്വര - ആരോഹിലെ ആർ‌പി
ജതി  : - ഒധവ് സമ്പൂർണ
ഓർഗനൈസേഷനും ബന്ധങ്ങളും
താത്ത് : കാഫി

സമയ് (സമയം)
ഈ രാഗത്തിനുള്ള സമയം മധ്യ രാത്രിയാണ് (അർദ്ധരാത്രി).

राग बागेश्री रात्रि के रागों में भाव तथा रस का स्त्रोत बहाने वाला मधुर राग है। इस राग को बागेसरी, बागेश्वरी आदि नामों से भी पुकारा जाता है। राग की जाति के संबंध में अन्य मत भी प्रचलित हैं, कोई इसे औढव-संपूर्ण तो कोई इसे सम्पूर्ण-सम्पूर्ण मानते हैं। इस राग में रिषभ का प्रयोग अल्प है तथा उस पर अधिक ठहराव नहीं किया जाता। परंतु आरोह में रिषभ वर्ज्य करने से यथा ,नि१ सा म ग१ रे सा अथवा सा ग१ म ग१ रे सा, ये स्वर संगतियाँ राग भीमपलासी की प्रतीत होती हैं। अतः बागेश्री में रे ग१ म ग१ रे सा, इन स्वरों को लेना चाहिए। वैसे ही ,नि१ सा ग१ म इन स्वरों के स्थान पर सा रे ग१ म लेना अधिक उचित प्रतीत होता है।

इसके आरोह में पंचम स्वर वर्ज्य है तथा अवरोह में पंचम का प्रयोग वक्रता से करके इसको राग काफी से अलग किया जाता है। जैसे - सा' नि१ ध म प ध म ग१ रे सा। पंचम का प्रयोग भी अल्प ही है। आरोह में रिषभ और पंचम वर्ज्य करने पर राग श्रीरंजनी सामने आ जाता है। अतः इसकी जाति षाढव-संपूर्ण ही उचित प्रतीत होती है। राग का सौदर्य निखारने के लिये सा म; नि१ ध; ध म इन स्वर समूहों को मींड के साथ प्रयोग मे लाते हैं।

राग बागेश्री का विस्तार तीनों सप्तकों में किया जाता है। यह एक गंभीर प्रकृति का राग है। यह स्वर संगतियाँ राग बागेश्री का रूप दर्शाती हैं -

सा रे सा ; ,नि१ ,नि१ सा ; ,नि१ ,ध ; ,म ,ध ,नि१ ,ध सा; ,ध ,नि१ सा म ; म ग१ ग१ रे सा; ,नि१ ,नि१ सा म ; म ग१; म ध नि१ ध म ; म प ध म ; म ग१ रे सा ; ग१ म ध सा' ध नि१ ध म ; ध सा' रे' सा' नि१ ध म ; म ग१ रे सा ; ग१ म ध नि१ ध नि१ सा' ; नि१ सा' नि१ नि१ रे'; सा' रे' सा' सा'; रे' सा' नि१ सा' ; ध नि१ ध सा' ; म ध ; ध नि१ ध म ; म प ध म ; म ग१ रे सा ,नि१ सा;